Istòria deu protestantisme en Bearn

///Las prumerias de la Refòrma en Bearn

Academie

Au sègle XVI^au, lo Bearn que gaudeish d’un estatut particular : qu’ei un vescomtat independent. Las sobiranas Margalida d’Engolesma, l’esposa de Enric II de Labrit, e la soa hilha Joana de Labrit que van jogar un ròtle preponderent hens l’espandiment de la Refòrma. Margalida, ubèrta aus cambiaments de l’epòca e a las ideas navèras, que correspon dab Jean Calvin e auts reformators, mes que demora catolica. La hilha, Joana de Labrit, que puja suu tròne en 1555 e que s’engatja de faiçon mei radicau. Que passa a la Refòrma lo dia de Nadau de 1560. Alavetz qu’ac hè tot entà ganhar los Bearnés a la navèra religion. En 1566, qu’installa a Ortès ua academia protestanta qui serà transformada en universitat per lo son hilh Enric en 1583. Qu’encarga a Pierre Viret, un amic e disciple de Calvin, d’organizar la Glèisa protestanta. En 1569, lo Bearn qu’ei envadit per las tropas catolicas de França e de Navarra ajudadas per quauques catolics bearnés. Après aver tornat gahar lo hòrt, Joana de Labrit  que hòrabandeish lo catolicisme. En 1571, lo protestantisme que vad la religion oficiau deu vescomtat.

///Enric IV e lo protestantisme

HenriIV par LeLeu

Enric de Navarra que succedeish a la soa mair, Joana de Labrit, en 1572. Que’s hica au cap deu partit huganaut. Quan Enric III de França e’s moreish Enric de Navarra que vad eretèr de la corona, mes que’s deu convertir au catolicisme entà arribar au tròne. Un còp vadut Enric IV de França, qu’impausa l’edict de Nantes (1598) en favor deus protestants e que pacifica las soas tèrras de França après 36 ans de guèrras civilas. Entertant, la soa sòr, Catalina de Borbon, qu’ocupa la regença de Bearn, tostemps independent. Era que demorarà tostemps calvinista

/// De cap a la revocacion de l’edict de Nantes e la clandestinitat

Rétablissement Ecclésiastiques en Béarn

En 1620, Lois lo XIII^au, lo hilh d’Enric IV, qu’impausa l’union de Bearn a França e que restableish la religion catolica en Bearn. Que torna a la glèisa catolica las glèisas e los bens qui èran estats confiscats per la reina Joana.

En 1685, Lois lo XIV^au, qu’interdiseish definitivament lo protestantisme en revocar l’edict de Nantes. Entà escapà’s de las persecucions, especiaument de las dragonadas, mants huganauts que huegen de cap aus « país deu refugi » (Alemanha, Anglatèrra, Holanda, Soïssa, America deu nòrd…). Totun, la màger part deus protestants bearnés que causeishen de demorar e que continuan las lors practicas religiosas hens la clandestinitat. Que celèbran lo culte en familha o, après  1760, hens assembladas qui s’amassan hens los bòscs. Que las apèran « amassadas au bòsc ». Qu’ei lo temps deu « Desèrt ».

/// Las persecucions e la reconeishença

Coupes Démontables.

Malurosament quan las autoritats susprenen aqueras amassadas los pastors que son penuts o cremats, los òmis enviats tà las galèras, las gojatas tau convent e las hemnas empresoadas. En 1787, l’edict de tolerància de Loís lo XVI^au qu’acòrda aus protestants un estat civiu. Dab la Revolucion de 1789 e la declaracion deus drets de l’òmi e deu ciutadan, qu’obtienen totun la libertat de culte e de consciéncia. En 1790, que basteishen lo temple d’Ortès qui ei lo prumèr bastit en França despuish la revocacion de l’edict de Nantes.

/// La renavida de las Glèisas

Temple d’Orthez

Après un sègle de clandestinitat, la comunitat protestanta privada de pastors qu’ei desagregada. La reorganizacion que pren còs dab l’accion deus pastors Gabriac (pair e hilh), seguits per Nogaret, Bost, Frossard e Cadier. Qu’ei iniciada, en 1802, gràcias a las leis organicas de Napoleon Bonaparte qui balha ua existéncia oficiau e definitiva au protestantisme. Que basteishen temples e Ortès que vad capdulh de la circonscripcion (aperada consistòri) qui amassa las Glèisas de tot lo parçan. Parallèlament, qu’apareishen grops independents qui son federats a l’arribada deu pastor Jacques Reclus qui’s tròba au cap d’ua gleisa independenta, destacada de l’Estat. (uei la Glèisa protestanta evangelica libra d’Ortès). La soa esposa Zelina qu’orbeish a Ortès la prumèra escòla de gojatas. Los lors cinq hilhs (Élie, Élisée, Onésime, Armand, Paul) que’s ganhan com geografes o medecin ua renomada nacionau e internacionau entà quauques uns.

/// Protestantisme e laïcitat

Felix Pécaut

Ad aqueth moment la comunitat protestanta qu’adereish dab estrambòrd a la creacion d’escòlas publicas e laïcas establidas per la tresau republica. Felix Pecaut, vadut a Salias, qu’ei un collaborator de Jules Ferry. Nomat Inspector generau de l’Ensenhament Primari qu’organiza l’Escòla Normau Superiora de regentas de Fontenay-aux-Roses. Paulina Kergomard, neboda de Reclus e formada hens l’institucion de Zéline Reclus, que transfòrma las salas d’asile en escòlas mairaus.

/// Evangelizacion e missions

Tronc MIssionnaire

Liberat e reconegut, lo protestantisme que torna trobar la soa vocacion evangelizatora. Mantuas missions que son creadas. Eugène Casalis, vadut a Ortès en 1812, qu’ei un deus prumèrs qui a hèit pravar e espandir l’interès deus protestants francés entà la Mission. Après vint-e-tres ans passats com missionari au  Lesotho (Africa deu Sud) que gavida la Societat de las Missions Evangelicas de París pendent 25 ans.

Au sègle XVI^au la Refòrma ne podó pas pravar en Espanha pr’amor de la repression de l’Inquisicion. Tres cents ans mei tard ua « segonda Refòrma » que punteja. Encoratjada peus país protestants europèus qu’ei autanlèu secutada. Las tribulacions de Manuel Matamoros, un deus predicators mei coneishuts, qu’amuishan las dificultats qui acompanhan aquera renavida. Au començament deu sègle XX^au, ua importanta colonia aragonesa que vien tribalhar en Bearn hens l’industria textila, la fabricacion d’espartenhas e, mei tard, entà bastir lo camin de hèr enter Pau e Canfranc. Entà’us arcuélher, Albert Cadier que crea la Fraternitat d’Auloron en 1912. Encoratjat peus resultats, que passa la frontèra e que fonda la Mission Francesa deu Haut Aragon.